U zbiegu ulicy Bóżniczej i Staropijarskiej Mystery Cache

Bożnica lub bóżnica to powszechnie używane słowa w języku polskim odpowiadające pojęciu synagogi - czyli miejscu poświęconym bogu, dom modlitwy, religijna szkoła żydowska.

Słowo synagoga odpowiada hebrajskiemu בית כנסת bejt kneset (dom zgromadzenia – obiekt będący miejscem spotkań, m.in. w celu odprawiania obrzędów religijnych), בית מדרש bejt midrasz (dom nauki/studiów, szkoła – miejsce studiowania Tory i Talmudu), בית תפילה bejt tefila (dom modlitwy) – oraz niehebrajskim terminom w języku jidysz שול szul (szkoła), דאַוונשול dawnszul (szkoła modlitwy), jak również w przypadku judaizmu reformowanego סינאַגאָגע sinagoge.

Żydzi osiedlili się na terenie Łukowa już w XIV wieku. Szybki wzrost ich liczebności doprowadził do tego, że na przełomie XIX i XX wieku stanowili ok. 2/3 liczby ludności (ok. 8000). Okres ten zakończyła jednak II wojna światowa. Wynikiem prześladowań, wywozów do Treblinki i egzekucji było zmniejszenie społeczeństwa łukowskich Żydów do zaledwie ok. 150 osób.

Dokładny czas osiedlenia się na terenach łukowskiego grodu starozakonnych nie jest znany, jednak przypuszcza się, że przybyli tu w drugiej połowie XIV w. po rozszerzeniu przez Kazimierza Wielkiego przywileju kaliskiego (nadanego Żydom wielkopolskim 16 sierpnia 1264 r. przez Bolesława Pobożnego) na obszar całego Królestwa Polskiego. Potwierdzeniem ich obecności może być akt lokacji miasta na prawie magdeburskim z 14 czerwca 1403 r. tekst jego nie mówi wprawdzie wprost o Izraelitach, jednak ten, choć niezbyt precyzyjny fragment może o nich świadczyć: „mieszczan i wszystkich mieszkańców łukowskich”.

Żydzi łukowscy prawdopodobnie już w XV wieku otrzymali przywilej zezwalający im m.in. na nabywanie ziemi i posiadanie cmentarza. Jego istnienie jest pewne z uwagi na potwierdzenie go 10 maja 1659 r. przez króla Jana Kazimierza.

Pierwsza synagoga łukowska zbudowana została zapewne w ślad za królewskim przywilejem. Drewniany budynek spłonął w XVI w. podczas jednego z licznych wówczas pożarów. Rabin Lublina Meir ben Gedalia (1558-1616) wspomina, że Żydzi chcieli go odbudować, ale że plac znajdował się blisko kościoła, chrześcijanie nie zgodzili się na to. Sprawa trafiła do sądu królewskiego, jednak nie została rozstrzygnięta na korzyść starozakonnych. Musieli więc wybudować nową synagogę w innym miejscu, w pewnym oddaleniu od świątyni.

Powtarzające się często pożary miasta skłoniły społeczność żydowską do zbudowania w drugiej połowie XVIII w. murowanego, piętrowego domu modlitwy przy ul. Bóżnicznej (obecnej ul. Zdanowskiego), pod numerem 15, a następnie również murowanej synagogi, która stanęła przy ul. Bóżnicznej 17, u zbiegu ul. Staropijarskiej.

Z zachowanego opisu głównej synagogi, sporządzonego w połowie XIX w., wiemy, iż był to budynek wyceniony na 1100 rs, murowany, otynkowany, przykryty dachówką, tzw. holenderką. Jego rozmiary przedstawiały się następująco: długość i szerokość – 30 łokci, wysokość od ziemi po dach – 14 łokci.

Jak wspomina Jechiel Rozenblum, na froncie bóżnicy (patrząc od ul. Bóżnicznej) znajdował się zegar słoneczny, dzięki któremu Żydzi wiedzieli, kiedy zaczyna się szabat. Do środka wchodziło się przez podwórze, ogrodzone płotem z dużą bramą, oraz dwoje drzwi, które prawie zawsze były otwarte. Wnętrze było przestronne i wysokie. Ściany pokrywały teksty błogosławieństw i wersety Tory. W dni powszednie bóżnica stała prawie pusta, gdyż każdy miał u siebie małą salkę modlitewną. Wypełniała się jednak po brzegi w wielkie święta, nie tylko żydowskie, ale i państwowe, np. 3 Maja.

Do synagogi od frontu przytknięty był babiniec (pomieszczenie dla kobiet). Zbudowany był z cegły (później otynkowanej), posiadał sześć okien, dach z gontu i następujące wymiary: długość – 30 łokci, szerokość – 9,5 łokcia i wysokość – 4 łokcie. Wchodziło się doń tak jak do bóżnicy, wprost z ulicy, jednak oddzielnymi drzwiami. Z główną salą babiniec łączył się przez małe okienka.

Z drugiej strony synagogi, czyli od ul. Staropijarskiej, również przylegała do niej mała murowana przybudówka, z siedmioma oknami i o wymiarach takich samych jak babiniec. Wchodziło się do niej zarówno z zewnątrz jak i od środka.

Według wykazu bożnic i domów modlitwy z 18.10.1922 roku w Łukowie istniało 5 synagog, w których średnia frekwencja dzienna wynosiła od 100 do 300 osób. Ten sam wykaz podaje 15 domów modlitwy, w których dzienna frekwencja wynosiła od 10 do 15 osób.

O ile duża synagoga służyła wszystkim starozakonnym, o tyle poszczególne domy modlitwy miały określone grupy użytkowników. W starym bejt midraszu, składającym się z dwóch sal modlitewnych, pięciu izb szkolnych, trzech korytarzy i jednego mieszkania z kuchnią, modlili się głównie dorożkarze, nosiwody, rzeźnicy i rzemieślnicy. Budynek był też wykorzystywany na różne cele społeczne. Urządzano w nim zebrania przedwyborcze, działacze wygłaszali przemówienia, ubodzy znajdowali nocleg. Mieściła się tam szkoła średnia dla chłopców zwana Talmud Torą oraz szkoła dla dziewcząt Bejt Jakow, a także Stowarzyszenie Pomocy Chorym Ezrat Hacholim i Stowarzyszenie Agudat Israel. W czasie okupacji instytucje te zostały zlikwidowane, a w budynku zamieszkali deportowani do Łukowa Żydzi (podobnie jak w czasie I wojny światowej, kiedy to zakwaterowani zostali tam uchodźcy). Funkcjonował też w nim Judenrat oraz szpital zakaźny.

Nowy bejt midrasz (murowany, kryty gontem, o wymiarach 40 na 22 łokcie i wysokości 6 łokci) składał się z dwóch sal modlitwy, pięciu pokoi i dwóch korytarzy. Nosił imię bogobojnej Chai Sary i służył zamożnym Żydom, którzy go utrzymywali. Mieściła się w nim również jesziwa, którą finansowali pospołu gmina i rodzice bogatszych uczniów. Biedni chłopcy pobierali w niej naukę za darmo.

Główna synagoga oraz nowy bejt midrasz zostały zburzone podczas bombardowania miasta przez Niemców w ostatnich dniach lipca 1944 r. Ocalał natomiast dom modlitwy przy ul. Bóżnicznej 15. Po wojnie został przebudowany i służył za siedzibę m.in. Przedsiębiorstwu Usług i Inżynierii Komunalnej, które w 2005 r. przeniosło się do nowo wybudowanej siedziby przy ul. Partyzantów. Obecnie zajmuje go Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej.

Kolejny dom modlitwy, usytuowany przy ul. Browarnej, został wprawdzie w czasie wojny doszczętnie spalony, jednak później odbudowano go i umieszczono w nim siedzibę Powszechnej Spółdzielni Spożywców. Od wielu lat jest już nieużytkowany.

Na kordach początkowych znajduje się tablica upamiętniająca istniejącą niegdyś w tym miejscu synagogę

A jak dotrzeć do skrytki? A no dzięki tej tablicy...